Klauzula rebus sic stantibus, czyli nadzwyczajna zmiana stosunków

Panująca obecnie pandemia ma znaczący wpływ na działalność gospodarczą. Firmy z rożnych powodów napotykają na trudności w wykonaniu swoich zobowiązań i dotrzymaniu terminów. Jednym z najważniejszych przepisów w tym zakresie, odnoszącym się do relacji miedzy kontrahentami w czasach pandemii, jest klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków czyli rebus sic stantibus (Art. 357 (1) KC.
 
Klauzula rebus sic stantibus ma zastosowanie do wszelkich typów zobowiązań, jednakże tylko tych powstałych w drodze umowy, co wynika wprost z przepisu. Niewłaściwa byłaby bowiem wykładnia rozszerzająca, według której przepis ten miałby zastosowanie także do innych kategorii stosunków zobowiązaniowych np. wynikających z jednostronnych czynności prawnych (gdzie nie ma umowy).
 
Wskazany przepis kodeksu cywilnego stanowi, że gdy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia danej strony jest połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą (czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy) sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron.
 
Powyższy przepis pozwala na zmianę treści lub rozwiązanie umowy przez sąd ze względu na zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności, które mogłyby prowadzić do krzywdzących rezultatów dla stron stosunku wynikającego z treści zobowiązania, np. dla najemcy lokalu, który nie jest w stanie korzystać z lokalu z uwagi na zmianę okoliczności. Regulacja wprowadza mechanizm, dzięki któremu sąd może modyfikować treść stosunku zobowiązaniowego adekwatnie do zmieniających się stosunków społeczno-gospodarczych w sytuacjach nadzwyczajnych. Nadrzędnym celem klauzuli rebus sic stantibus jest bowiem ochrona stron stosunku, które zawierając umowę nie brały pod uwagę nadzwyczajnych zdarzeń, które miały istotne znaczenie dla jej postanowień, tudzież zawarcia. Bez instytucji nadzwyczajnej zmiany stosunków i przy braku chęci kontrahenta (drugiej strony) do renegocjowania warunków umowy mogłoby dojść do niewykonania zobowiązania.
 
Stosowanie powyższej klauzuli jest uzależnione od spełnienia trzech przesłanek. Po pierwsze, zmiana stosunków pomiędzy stronami umowy ma charakter nadzwyczajny. Po drugie, zmiana ta niesie ze sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą, czego strony – zawierając umowę – nie przewidywały. Po trzecie, miedzy obiema przesłankami zachodzi związek przyczynowy.
 
Przedmiotowa klauzula jest absolutnie wyjątkowa i znajduje zastosowanie do naprawdę nadzwyczajnych zdarzeń. W obecnej sytuacji pandemii klauzula może znaleźć szerokie zastosowanie, gdyż duża ilość umów zawartych przed lutym 2020 r była zawiera przy zupełnie innych założeniach i innych wyliczeniach. Dotyczy to umów współpracy, umów dostawy, umów najmu, umów o roboty budowlane itd. Kluczowe dla zasadności powołania się tę klauzulę jest udowodnienie „nadmiernej trudności lub groźby rażącej straty” jaką przedsiębiorstwo by poniosło, gdyby zrealizowało umowę zgodnie z jej treścią, oraz związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem (np. pandemią COVID-19) a szkodą albo uzasadnioną możliwością jej powstania. Ciężar udowodnienia takich okoliczności spoczywa na stronie, która występuje z roszczeniem z tego przepisu.
 
W jaki sposób sąd może ingerować w treść stosunku zobowiązaniowego?
 
Modyfikacje zobowiązania mogą polegać na:
 
a) zmianie sposobu jego wykonania;
b) zmianie wysokości świadczenia lub
c) rozwiązaniu umowy.
 
Zarówno doktryna jak i orzecznictwo formułuje pogląd korzystania z klauzuli rebus sic stantibus, zgodnie z którym sąd powinien dążyć do utrzymania istniejącego zobowiązania w zmienionej formie, oczywiście po uprzednim rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Jednakże, jeśli modyfikacja takiego zobowiązania jest niemożliwa lub sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, wówczas sąd powinien rozwiązać umowę.