Fundacja w prawie polskim: kto i w jaki sposób ustanawia fundację?

Fundacja jest podmiotem, który posiada osobowość prawną oraz wyposażona jest przez fundatora w odrębny majątek, który służy realizacji jej celu. Działalność w formie fundacji jest popularna i często spotykana w obrocie prawnym.
 
Powstanie fundacji
 
Ustanowienie fundacji wymaga: złożenia oświadczenia woli o ustanowieniu fundacji, ustanowienia jej statutu oraz uzyskania wpisu fundacji do Krajowego Rejestru Sądowego.
 
Oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji może zostać dokonane jako czynność inter vivos (między żyjącymi) lub mortis causa (na wypadek śmierci). W tym pierwszym przypadku oświadczenie to wymaga zachowania formy aktu notarialnego, natomiast jeśli fundacja ustanawiana jest w testamencie, oświadczenie nie musi być wówczas składane w żadnej szczególnej formie.
 
Kolejnym krokiem jest ustalenie statutu fundacji. Uprawnienie takie przysługuje fundatorowi, który może odstąpić od osobistego ustalenia statutu i upoważnić do tego inną osobę fizyczną lub prawną. W statucie określa się nazwę fundacji, jej siedzibę i majątek, cele, zasady, formy i zakres jej działalności, skład i organizację zarządu, sposób powoływania oraz obowiązki i uprawnienia tego organu i jego członków. Fundator może również zamieścić w statucie inne postanowienia, np. dotyczące prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej.
 
Z chwilą uzyskania wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego fundacja nabywa osobowość prawną. Od tego momentu staje się ona podmiotem autonomicznym w stosunkach cywilnoprawnych, posiadającym również zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.
 
Kto może zostać fundatorem?
 
Fundacja może być ustanowiona przez osoby fizyczne niezależnie od ich obywatelstwa i miejsca zamieszkania bądź osoby prawne mające siedziby w Polsce lub za granicą.
 
Osoba fizyczna jako fundator
 
Fundacja może zostać ustanowiona przez osobę fizyczną niezależnie od jej obywatelstwa i miejsca zamieszkania.
 
Akt fundacyjny może zostać dokonana przez pełnomocnika, jednak pełnomocnik nie może ustanowić fundacji poprzez złożenie oświadczenia w testamencie fundatora. Wynika to z charakteru prawnego testamentu, który nie może być sporządzony przez pełnomocnika.
 
Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia woli o ustanowieniu fundacji powinno zostać udzielone w formie aktu notarialnego, ponieważ oświadczenie to powinno zostać złożone właśnie w tej formie. Nie będzie także wystarczające udzielenie pełnomocnictwa ogólnego. Mocodawca powinien udzielić pełnomocnictwa do złożenia ww. oświadczenia, wskazując w nim wprost takie kwestie jak cel fundacji czy majątek przeznaczony na realizację tego celu.
 
Kwestią kontrowersyjną jest możliwość ustanowienia fundacji przez osoby nieposiadające pełnej zdolności do czynności prawnych. Wskazuje się, że z uwagi na charakter aktu fundacyjnego osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych nie może ustanowić fundacji. Jednakże zwolennicy poglądu zgodnie, z którym ww. osoba może ustanowić fundację, argumentów umożliwiających ustanowienie fundacji przez taką osobę, upatrują m.in. w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego regulujących działanie przedstawicieli osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych za zezwoleniem sądu opiekuńczego.
 
Osoba prawna jako fundator
 
Zasadą jest, że fundację może ustanowić jakakolwiek osoba prawna mająca siedzibę w Polsce i za granicą. Wszelkie wyłączenia mogą wynikać natomiast z przepisów szczególnych.
 
Przepisy obowiązującej ustawy o fundacjach nie wprowadzają zakazu ustanowienia fundacji przez inną fundację. Innymi słowy fundatorem fundacji może być istniejąca już fundacja. Przyjmuje się jednak, że możliwość ta powinna być zgodna z aktem fundacyjnym oraz statutem fundacji, która chciałaby nową fundację ustanowić. Dopuszcza się również ustanowienie fundacji przez inną fundację także wtedy, gdy fundator umocował do tego organy ustanowionej przez siebie fundacji. Warunki te wskazywane są w piśmiennictwie z uwagi na zagrożenia związane z m.in. transferami majątku fundacji, które mogłyby finalnie doprowadzić do jej likwidacji.
 
Fundacja może być także ustanowiona przez kilka osób fizycznych czy prawnych, a także działające wspólnie osoby fizyczne i prawne. Przyjmuje się natomiast, że z uwagi na redakcję art. 2 ust. 1 ustawy o fundacjach, m.in. jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej nie mogą ustanowić fundacji.