Sprzedaż przedsiębiorstwa – aspekty prawne i praktyczne

Zgodnie z Art. 55(2) kodeksu cywilnego, czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład tego przedsiębiorstwa, chyba ze co innego wynika z umowy zawartej między stronami lub z przepisów szczególnych. Oznacza to, że możliwa jest sprzedaż całego przedsiębiorstwa w drodze jednej czynności prawnej.
 
Skutkiem tego jest przeniesienie wszelkich praw, które wchodzą w skład przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z umowy zawartej miedzy stronami albo z przepisów szczególnych. Tak więc przedsiębiorstwo jest zbywane tzw. uno actu (jednym aktem). Zgodnie z przyjętą na gruncie prawa cywilnego definicją przedsiębiorstwa, nie wchodzą do niego jednak zobowiązania – wymagają one podjęcia dodatkowych czynności przez strony umowy sprzedaży.
 
Wynika zatem z przepisów prosta zasada, że wystarczy wskazać, że przedmiotem transakcji jest konkretne przedsiębiorstwo oraz ewentualnie, które składniki majątku, które dotychczas były częścią tego przedsiębiorstwa, mają być z niej wyłączone. Cała reszta przejdzie w ramach jednej umowy. Pozornie wygląda to na rozwiązanie łatwe i wygodne, ponieważ za pomocą jednego dokumentu przenosi się na nabywcę zarówno ruchomości, jak i nieruchomości, wszelkie wyroby, towary, materiały, środki pieniężne oraz wierzytelności. Przy niejednolitej, często skomplikowanej strukturze przedsiębiorstwa, takie rozwiązanie ma dużo zalet.
 
Niestety, w praktyce obrotu gospodarczego nabycie przedsiębiorstwa na postawie przepisów kodeksu cywilnego budzi także wiele wątpliwości i wyzwań natury praktycznej. Nie ulega wątpliwości, że umowa sprzedaży przedsiębiorstwa obejmuje wszystko, co wchodziło w jego skład w dniu sprzedaży – ale co faktycznie wchodziło w skład przedsiębiorstwa w dniu zawarcia umowy sprzedaży? Najczęściej, w celu uniknięcia kontrowersji, strony umowy wymieniają w załącznikach do umowy najważniejsze składniki majątku lub takie, których potwierdzenie przejścia będzie wymagało zgłoszenia podmiotom trzecim lub do zewnętrznych rejestrów. Dotyczy to również produkcji w toku, gotowych produktów czy poziomu zapasów.
 
Co to jest przedsiębiorstwo?
 
Zgodnie z definicją zawartą w Art. 55(1) k.c., przedsiębiorstwo to zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczególności:
- oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo (nazwa przedsiębiorstwa);
- własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości
- prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości lub innych umów;
- wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
- koncesje, licencje i zezwolenia; patenty i inne prawa własności przemysłowej; majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
- tajemnice przedsiębiorstwa;
- księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
 
Zobowiązania i obciążenia nie stanowią części składowych przedsiębiorstwa, wymienionych w Art. 55(1) k.c. jednakże, nabywca przedsiębiorstwa jest, co do zasady, odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa (chyba, że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności).
 
Rozwiązanie to ma na celu ochronę wierzycieli, którzy mogą dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń bezpośrednio od nabywcy przedsiębiorstwa bez uprzedniego skarżenia czynności dłużnika (zbywcy przedsiębiorstwa) dokonanej na ich szkodę.
 
Odpowiedzialność za długi przedsiębiorstwa na gruncie prawa cywilnego
 
Zgodnie z Art. 55(4) k.c., nabywca przedsiębiorstwa jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Oznacza to, że osoba, która kupuje przedsiębiorstwo, musi liczyć się z odpowiedzialnością za jego zobowiązania powstałe przed datą nabycia. Nawet jeżeli w umowie sprzedaży zbywca przedsiębiorstwa przyjął na siebie wyłączną odpowiedzialność za te zobowiązania, to i tak wierzyciele będą mieli prawo żądać zapłaty także od nabywcy. Sprzedaż przedsiębiorstwa nie zwalnia dotychczasowego właściciela z długu. Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości nabytego przedsiębiorstwa według stanu w chwili nabycia. Nabywca przedsiębiorstwa nie będzie ponosił odpowiedzialności za zobowiązania powstałe w związku z jego prowadzeniem przed dniem jego nabycia, jeżeli mimo zachowania należytej staranności w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach.
 
Sprzedaż przedsiębiorstwa nie jest równoznaczna z przeniesieniem na nabywcę długów związanych z dotychczasowym funkcjonowaniem firmy. To oznacza, że zbywca po sprzedaży przedsiębiorstwa nie zostaje zwolniony z konieczności uregulowania zobowiązań finansowych związanych z prowadzaną do tej pory działalnością gospodarczą. W tej sytuacji dochodzi do kumulatywnego przystąpienia przez nabywcę do długów przedsiębiorstwa. Stanowi to swojego rodzaju zabezpieczenie wierzytelności, polegające na zwiększeniu liczby podmiotów odpowiedzialnych za dług. W tym przypadku nabywca i zbywca zobowiązują się do solidarnego wzięcia odpowiedzialności za zaciągnięte pożyczki, niespłacone kredyty, nieuregulowane faktury itp. Jeśli przedsiębiorstwo jest zadłużone, należy zadbać o to, by umowa sprzedaży jasno regulowała, w jaki sposób zobowiązania te będą spłacane przez strony.
 
Czy nabywca przedsiębiorstwa staje się stroną umów handlowych związanych z nabytym przedsiębiorstwem?
 
W przypadku transakcji, której przedmiotem jest sprzedaż udziałów w spółce kapitałowej, zmiana ta nie wpływa na stosunki prawne w przedsiębiorstwie spółki. W następstwie dokonania transakcji nie ulega bowiem zmianie podmiot tych stosunków, którym jest sama spółka.
 
W przypadku transakcji, której przedmiotem jest sprzedaż przedsiębiorstwa sytuacja wygląda inaczej, ponieważ dochodzi do zmiany przedsiębiorcy, a więc podmiotu będącego stroną wszelkich umów związanych z działalnością przedsiębiorstwa. Konsekwencją sprzedaży przedsiębiorstwa jest przejście zarówno ruchomości, jak i nieruchomości, wszelkich wyrobów, towarów, materiałów, środków pieniężnych oraz wierzytelności na nabywcę. W przypadku umów handlowych, sytuacja jest bardziej skomplikowana.
 
Regulacje prawne w tym zakresie wyglądają odmiennie w przypadku wierzytelności i zobowiązań. Wierzytelności zbywcy związane ze sprzedawanym przedsiębiorstwem, w tym wierzytelności wynikające z umów, np. wierzytelności w stosunku do klientów o zapłatę za dostarczony towar, lub wierzytelności wobec dostawców o dostarczenie towaru lub wykonanie usługi, zgodnie z Art. 55(1) k.c., wchodzą w skład przedsiębiorstwa a zatem przechodzą na nabywcę, chyba, że strony postanowiły inaczej w umowie sprzedaży. O ile więc w umowach z kontrahentami, zawartych przez zbywcę, nie znajdują się postanowienia o zakazie cesji (pactum de non cedendo), to w konsekwencji nabycia przedsiębiorstwa kupujący nabywa wierzytelności wynikające z umów z kontrahentami.
 
Odmiennie wygląda natomiast kwestia zobowiązań. Zobowiązania i obciążenia nie stanowią części składowych przedsiębiorstwa, jednakże, nabywca przedsiębiorstwa jest, co do zasady, odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.
 
W odniesieniu do zobowiązań z tytułu umów handlowych, np. zobowiązania do zapłaty za dostarczony towar lub zobowiązania do dostarczenia towaru lub wykonania usługi, oznacza to, że nabywca przystępuje do pierwotnego długu (zobowiązania) zbywcy wobec kontrahenta. W konsekwencji w stosunku do kontrahenta występują dwa podmioty solidarnie zobowiązane. Natomiast, w celu przejęcia zobowiązań zbywcy przez nabywcę (wstąpienia na jego miejsce) niezbędne jest uzyskanie zgody wierzyciela na zwolnienie zbywcy z długu.
 
Z uwagi na to, że umowy handlowe (ale często także inne umowy, np. umowy o dostawę mediów) niejednokrotnie zawierają postanowienia dotyczące zakazu cesji, warto poprzedzić transakcję nabycia przedsiębiorstwa uzyskaniem przez zbywcę pisemnych zgód kontrahentów na cesję praw z umów na nabywcę przedsiębiorstwa oraz na zwolnienie nabywcy z odpowiedzialności z tytułu umów w odniesieniu do działań dokonanych przed sprzedażą przedsiębiorstwa.
 
Odrębną kwestią jest odpowiednie umowne uregulowanie kwestii rozliczeń zbywcy i nabywcy, w szczególności na wypadek ewentualnej odpowiedzialności względem kontrahenta za działania zbywcy dokonane przed sprzedażą przedsiębiorstwa. Jak wspomniano wyżej, wobec kontrahenta odpowiadają solidarnie zbywca i nabywca, jednakże strony mogą umówić się, że tę odpowiedzialność w praktyce będzie ponosiła tylko jedna strona, np. w umowie można wskazać, w odniesieniu do działań wykonanych przed zawarciem umowy sprzedaży przedsiębiorstwa odpowiedzialność ponosi wyłącznie zbywca.
 
Sprzedaż przedsiębiorstwa na podstawie kilku umów zawartych z tym samym nabywcą
 
Stronom umowy przysługuje swoboda co do tego, jakie elementy tworzące przedsiębiorstwo zostaną objęte daną umową. Część z nich może zostać wyłączona ze sprzedaży i pozostać własnością sprzedającego. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że owa swoboda w wyłączeniu poszczególnych składników nie może iść tak daleko, aby zakres wyłączeń przekreślił istotę przedsiębiorstwa. Dlatego też sprzedaż przedsiębiorstwa powinno obejmować co najmniej te składniki, które determinują funkcje spełniane przez przedsiębiorstwo (wyrok Sądu Najwyższego z 25 listopada 2010 roku, I CSK 703/09).
 
Dopuszczalna jest również sprzedaż przedsiębiorstwa na podstawie kilku umów zawartych z tym samym nabywcą. W szczególności z sytuacją taką można się spotkać, gdy jedna umowa dotyczy aktywów, a druga pasywów przedsiębiorstwa. Dla przyjęcia, że w wyniku zawarcia kilku umów doszło istocie do sprzedaży przedsiębiorstwa, muszą być spełnione następujące warunki:
- przy zawieraniu poszczególnych umów strony miały na celu przeniesienie własności przedsiębiorstwa w całości,
- poszczególne umowy zostały zawarte przez te same podmioty oraz
- w wyniku zawarcia kilku umów zbyciu uległa całość przedsiębiorstwa.
 
---------------------------------------------------------------------
 
Wbrew pozorom, nabycie przedsiębiorstwa rozumianego jako going concern, nie jest to zadaniem łatwym. To, że za pomocą jednego dokumentu można przenieść na nabywcę wszystkie składniki majątkowe i niemajątkowe w tym zarówno ruchomości, jak i nieruchomości, wszelkie wyroby, towary, materiały, środki pieniężne oraz wierzytelności tylko pozornie wygląda na ułatwienie procedury nabycia.
 
Przygotowanie transakcji w każdym przypadku wymaga starannego zaplanowania w tym zaangażowania zespołu profesjonalnych doradców i przeprowadzenie analizy prawnej. Nabywca przedsiębiorstwa nie będzie ponosił odpowiedzialności za zobowiązania powstałe w związku z jego prowadzeniem przed dniem jego nabycia, tylko wówczas gdy mimo zachowania należytej staranności nie wiedział o tych zobowiązaniach. W większości przypadków podstawowym źródłem wiedzy nabywcy o nabywanym przedsiębiorstwie będzie przeprowadzone przed dokonaniem transakcji badanie prawne (z ang. due diligence). Prawnicy, którzy, uzyskując dostęp do niezbędnych informacji będą w stanie zabezpieczyć interesy stron i ustalić zasady odpowiedzialności sprzedającego, powinni też przygotować dokumenty obejmujące najważniejsze składniki majątkowe i procedurę przejęcia przedsiębiorstwa przez nabywcę.