Fundacja rodzinna jako zabezpieczenie sukcesji

W maju 2023 r. weszła w życie ustawa o fundacji rodzinnej, wprowadzająca nowe w polskim prawodawstwie rozwiązanie w postaci fundacji rodzinnej. Ta nowa instytucja powinna pozwolić firmom rodzinnym na stabilną działalność po śmierci właściciela lub po jego przejściu na emeryturę. Ocenia się, że ustawa umożliwi przeprowadzenie skutecznej, wielopokoleniowej sukcesji firm, utrzymanie kapitału w jednych rękach i ochronę przed jego rozdrobnieniem.

Nowe przepisy regulują szczegółowo kwestie organizacji i funkcjonowania fundacji rodzinnej, w tym prawa i obowiązki jej fundatora oraz beneficjentów. Zgodnie z nimi, fundatorem może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, która przekaże fundacji rodzinnej określone aktywa. Fundacja rodzinna może być założona przez więcej niż jedną osobę, w tym także przez osoby niespokrewnione. Będzie mogła być również ustanawiana w akcie założycielskim lub w testamencie, sporządzanych w formie aktu notarialnego. Fundacja ustanawiana na podstawie testamentu może mieć tylko jednego fundatora.

Dla kogo fundacja rodzinna?

Fundacja rodzinna może służyć firmom rodzinnym zarówno do zaplanowania i przeprowadzenia procesu sukcesji pokoleniowej, jak i zostać wykorzystana w ramach ich bieżącej działalności. Założenie fundacji rodzinnej powinno zapewniać bezpieczeństwo majątkowe rodzinie fundatora, chronić majątek i osoby najbliższe fundatorowi na różnych obszarach ryzyka oraz gwarantować trwałość majątku dla kolejnych pokoleń.
Tak naprawdę nie ma przy tym znaczenia, czy prowadzona przez rodzinę działalność jest duża, czy mała, czy wymaga zatrudniania pracowników, czy też nie – jeśli tylko osoba prowadząca działalność gospodarczą i chcąca zabezpieczyć swój majątek, posiada majątek większy niż 100.000 zł to może ona rozważać, czy fundacja rodzinna jest dla niej dobrym rozwiązaniem. Na majątek fundatora wnoszony do fundacji rodzinnej mogą składać się zarówno nieruchomości (prywatne i firmowe), jak i udziały i akcje w spółkach, najmy, pożyczki czy licencje. Majątek ten może być zlokalizowany w Polsce i za granicą. To fundator decyduje, co ma się znaleźć w fundacji rodzinnej.

Jakie cele ma realizować fundacja rodzinna?

Celami, jakie stawia przed fundacją rodzinną polski ustawodawca, są zabezpieczenie majątku fundatora, zarządzanie tym majątkiem, a także spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów. Realizację tych celów przede wszystkim powinien przewidywać statut fundacji rodzinnej. W statucie fundator określa m.in. jaki jest szczegółowy cel działalności fundacji rodzinnej, kto jest beneficjentem takiej fundacji, jakie uprawnienia mają poszczególni beneficjenci oraz pozostałe organy fundacji rodzinnej (zarząd, zgromadzenie beneficjentów).
Bardzo ważne jest przy tym, żeby fundacja rodzinna faktycznie realizowała cele wskazane przez ustawodawcę – czyli nie wystarczy samo wpisanie ich do statutu, ale fundacja poprzez swoją działalność powinna je efektywnie wypełniać. W przeciwnym razie fundator i sama fundacja rodzinna mogą narazić się na zarzut, że założenie fundacji i jej działalność są niezgodne z celami ustawy, czy też sztuczne, a tym samym miały na celu osiągnięcie nieuprawnionej korzyści podatkowej. Z tej perspektywy istotne jest także, żeby fundacja wykonywała tylko i wyłącznie działalność w zakresie, na jaki pozwala na to ustawa o fundacji rodzinnej. Każde wyjście poza ten zakres może prowadzić do zapłaty sankcyjnego podatku CIT (w stawce 25%) oraz do kwestionowania przez organy podatkowe założenia i czynności realizowanych przez fundację rodzinną i nałożenia dodatkowych zobowiązań podatkowych. 

Jaką działalność może prowadzić fundacja rodzinna?

Polska fundacja rodzinna może prowadzić działalność w ograniczonym zakresie, a mianowicie jedynie w następującym zakresie:

• 
  
  • zbywanie mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia;
  • najem, dzierżawa lub udostępnianie mienia do korzystania na innej podstawie;
  • przystępowanie do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwo w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach;
  • nabywanie i zbywanie papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
  • udzielanie pożyczek podmiotom określonym w ustawie;
  • obrót zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej;
  • prowadzania przedsiębiorstwa w formie gospodarstwa rolnego lub leśnego.
  
  Należy pamiętać, że prowadzenie działalności w szerszym zakresie może skutkować opodatkowaniem fundacji rodzinnej stawką sankcyjną CIT (25%) lub też – w szczególnych przypadkach – zastosowaniem przez organy podatkowe klauzuli ogólnej o unikaniu opodatkowania. Sama ustawa o fundacjach rodzinnych nie przewiduje jednak sankcji prawnej za prowadzenie działalności w większym zakresie niż dopuszczalny.
  
  Opodatkowanie fundacji rodzinnej
  
  Fundacja rodzinna w zakresie działalność dozwolonej przez ustawodawcę jest zwolniona z opodatkowania CIT. Oznacza to, że realizując bieżącą działalność zgodnie z ustawą o fundacji rodzinnej i osiągając przy tym (nawet istotne) zyski nie zapłaci CIT (ani w ramach zaliczek ani w ramach rozliczenia rocznego). Od tej zasady są jednak pewne wyjątki.
  
  Najczęściej możemy rozróżnić trzy sytuacje, w których pojawi się podatek po stronie fundacji rodzinnej:
  1. Fundacja rodzinna wykonuje działalność w zakresie dopuszczonym ustawą o fundacji rodzinnej (zasadniczo prowadzi działalność pasywną).
     W tym przypadku opodatkowanie po stronie fundacji rodzinnej pojawi się dopiero w momencie wypłaty świadczenia na rzecz swoich beneficjentów. Stawka podatku CIT płaconego przez fundację rodzinną wynosi 15% od kwoty przekazanego świadczenia. 
  2. Fundacja wykonuje działalność gospodarczą w zakresie niedopuszczonym ustawą o fundacji rodzinnej (prowadzi działalność operacyjną).
     W takim przypadku fundacja rodzinna nie może skorzystać ze zwolnienia podmiotowego. Oznacza to, że osiągane przez nią dochody opodatkowane są klasycznym CIT w stawce karnej 25%. Sama fundacja rodzinna jest zatem zobowiązana do płacenia zaliczek na podatek z tytułu osiąganych dochodów. Takie ułożenie opodatkowania fundacji rodzinnej w przypadku realizacji przez nią „za szerokiego zakresu” działalności ma stanowić fiskalny motywator ustawodawcy, aby nie nadużywać fundacji rodzinnych do celów szeroko pojętej optymalizacji podatkowej. W takim przypadku 25% CIT od dochodu fundacji nie będzie jedynym podatkiem, jaki wystąpi w fundacji przy wykonywaniu działalności operacyjnej. Nadal jeżeli fundacja wypłaci świadczenia na rzecz swoich beneficjentów, powstanie obowiązek zapłaty CIT w wysokości 15% wypłacanego świadczenia (tak jak w pkt 1). 
  3. Rozwiązanie fundacji rodzinnej.
     Ustawa o CIT przewiduje również opodatkowanie w momencie rozwiązania fundacji rodzinnej. W takim przypadku stawką 15% CIT opodatkowana jest różnica pomiędzy wartością majątku fundacji a wartością podatkową wniesionego przez fundatorów mienia. 
  
  Opodatkowanie beneficjentów fundacji rodzinnej
  
  Oprócz opodatkowania CIT fundacji rodzinnej, opodatkowanie może pojawić się także po stronie beneficjentów. Świadczenia przez nich otrzymywane należy opodatkować 15% stawką PIT. Wyjątkiem od tej reguły jest sytuacja, w której beneficjent jest najbliższą rodziną fundatora. Osoby z tzw. „grupy zerowej” (tj. przykładowo dziecko, wnuk, żona, rodzeństwo) korzystają ze zwolnienia z podatku PIT, natomiast osoby z dalszej rodziny fundatora (I i II grupa) opodatkują otrzymane świadczenia wg pomniejszonej stawki PIT, tj. 10%.
  
  Podsumowanie
  
  Fundacja rodzinna może stać się bezpiecznym i praktycznym rozwiązaniem dla wielu firm rodzinnych lub też rodzin posiadających znaczny majątek. Aby jednak tak się stało, proces zakładania fundacji należy przeprowadzić w sposób racjonalny i przemyślany. Należy podjąć decyzję jaki majątek wnieść do fundacji, przygotować statut tak, aby spełniał on wizje fundatora oraz aby zabezpieczał on majątek fundatora, a sama instytucja stanowiła swoisty parasol ochronny dla beneficjantów (czyli najczęściej członków najbliższej rodziny fundatora). Fundacja rodzinna powinna zapewniać przeprowadzenie procesu sukcesji pokoleniowej, nie powinna zaś być wykorzystywana do optymalizacji podatkowej.