Roszczenie o zachowek w polskim prawie spadkowym

Testament jest czynnością prawną, która pozwala spadkodawcy uregulować stosunki majątkowe i niemajątkowe po jego śmierci. Za pomocą rozrządzeń testamentowych, takich jak powołanie do spadku czy zapis, testator określa losy swojego majątku. Co do spraw o charakterze niemajątkowym, to spadkodawca ma przyznaną dość szeroką swobodę w tym zakresie. Co do spraw o charakterze majątkowym, podstawowym ograniczeniem swobody testowania jest zachowek. Zachowek stanowi uprawnienie określonego grona osób (zasadniczo najbliższej rodziny zmarłego) do częściowego partycypowania w spadkobraniu po zmarłym, niezależnie od woli spadkodawcy spisanej w testamencie. Zachowek przysługuje zarówno przy dziedziczeniu ustawowym jak i testamentowym. Przepisy o zachowku zawarte są w kodeksie cywilnym.
 
Czym jest zachowek i komu przysługuje prawo do zachowku?
 
Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, której nadrzędnym celem jest zabezpieczenie interesów osób najbliższych spadkodawcy, na wypadek gdyby spadkodawca nie uwzględnił ich w testamencie. Zachowek stanowi ułamek (1/2 bądź 2/3) wartości udziału spadkowego, który byłby należny uprawnionemu do zachowku, gdyby dziedziczenie przebiegło według zasad ustawowych.
Roszczenie o zachowek przysługuje najbliższej rodzinie zmarłego. W praktyce uprawnionymi do zachowku jest małżonek zmarłego, jego zstępni lub rodzice.
Zasadą jest, że wartość należnego zachowku stanowi 50% wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu, w przypadku dziedziczenia według zasad ustawowych. Na większy ułamek udziału mogą liczyć osoby małoletnie oraz osoby trwale niezdolne do pracy. W ich przypadku, wartość należnego świadczenia z tytułu zachowku, wyniesie 2/3 wartości udziału spadkowego, należnego im z mocy ustawy.
 
Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?
 
Z chwilą śmierci spadkodawcy następuje otwarcie spadku. W dalszej kolejności, prawo do zachowku dla osób najbliższych spadkodawcy, przekształca się w przysługujące im roszczenie o zapłatę zachowku.
Co do zasady, możliwe jest wyróżnienie trzech kategorii podmiotów zobowiązanych do zapłaty zachowku, przy czym odpowiedzialność osób należących do każdej kolejnej grupy, dochodzi do głosu wówczas, kiedy w zbiorze wcześniejszym, nie ma już żadnych osób będących w stanie zaspokoić roszczenia uprawnionych do zachowku.
Zobowiązanie polegające na wypłacie zachowku uprawnionym, obciąża osoby, które otrzymały jakikolwiek majątek od zmarłego spadkodawcy, nie tylko na podstawie pozostawionego przez niego testamentu, ale również uczynionych jeszcze za jego życia darowizn. W sytuacji, kiedy zobowiązany do zapłaty zachowku, byłby równocześnie uprawnionym do żądania zachowku (gdyby nie został ujęty w testamencie, nie uczyniono na jego rzecz zapisu, bądź nie stałby się on wzbogaconym wskutek dokonania darowizny), wówczas odpowiedzialność takiego zobowiązanego podlega ograniczeniu. Taki spadkobierca nie będzie musiał wypłacić więcej, niźli wynikałoby to z należnego mu zachowku.
 
Zobowiązanych do zapłaty zachowku można zatem podzielić na trzy kategorie. Są to:
 
Pierwszymi zobowiązanymi do zaspokojenia roszczeń uprawnionych do zachowku, są spadkobiercy. Odpowiedzialność spadkobierców związana z zachowkiem, jest ściśle powiązana z ogólnymi zasadami odpowiedzialności za długi spadkowe. To znaczy, że do chwili dokonania działu spadku, odpowiedzialność spadkobierców jest solidarna, co oznacza z kolei, że jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie do którego został zobowiązany mocą wezwania do zapłaty przez uprawnionego do zachowku, wówczas może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców (tj. niewezwanych do wypłaty zachowku) w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów. Po dokonaniu działu spadku, zakres odpowiedzialności spadkobierców uzależniony jest od wysokości ich udziału w spadku.
W praktyce, możliwa jest jednak sytuacja kiedy sytuacja spadkobierców nie pozwala na wyegzekwowanie od nich świadczenia z tytułu zachowku w pełnej wysokości. Może się tak okazać np. wówczas gdy spadkobiercy nabyli spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a aktywa nabyte w drodze spadkobrania okazują się niedostateczne dla zaspokojenia roszczeń o zachowek w pełnym wymiarze.
W takiej sytuacji, odpowiedzialność za zaspokojenie roszczeń z tytułu zachowku, przejdzie na potencjalnych zapisobierców windykacyjnych. Zapis windykacyjny jest postanowieniem zawartym w ramach testamentu notarialnego. Istota zapisu windykacyjnego polega na stwierdzeniu przez testatora (zapisodawcę), że dana osoba ma otrzymać na własność konkretny przedmiot wchodzący w skład należącego do niego majątku. Odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych ograniczona jest granicą rzeczywiście doznanego wzbogacenia będącego następstwem dokonanego zapisu. Możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego powstaje nie tylko wówczas kiedy uprawnionemu do zachowku nie udało się w ogóle uzyskać zapłaty od spadkobierców, lecz także wówczas kiedy uzyskana od spadkobierców kwot nie pokrywa w całości należnego zachowku.
 
W sytuacji, gdyby zarówno spadkobiercy, jak i zapisobiercy windykacyjni, nie byli w stanie w pełnym wymiarze zaspokoić roszczeń uprawnionych do zachowku, wówczas do głosu dojdzie odpowiedzialność osób obdarowanych przez spadkodawcę, jeszcze za jego życia. Obowiązek obdarowanych do zaspokojenia roszczeń o zachowek, powstaje wówczas kiedy uprawnieni do zachowku, nie uzyskali pełnego zaspokojenia od spadkobierców oraz zapisobiorców windykacyjnych. Odpowiedzialność obdarowanych doznaje jednak wyjątków, bowiem w określonych sytuacjach, nie będą oni obowiązani względem uprawnionych do zachowku. Takie wyjątkowe sytuacje wyszczególnione są w art. 994 kodeksu cywilnego – np. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn. Ponadto, wolne od roszczeń o zachowek będą również darowizny dokonane przed więcej niż dziesięciu laty, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Wyjątek dotyczący darowizn dokonanych przed 10 laty odnosi się jednak wyłącznie do osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. A zatem jeśli darowizna została dokonana na rzecz spadkobiercy, to niezależnie od upływu 10 lat od dnia otwarcia spadku, obdarowany – spadkobierca i tak będzie zobowiązany do zapłaty.
 
Pozew o zachowek
 
Osoby uprawnione do zachowku mogą dochodzić swoich praw poprzez wytoczenie powództwa o zapłatę przeciwko spadkobiercom lub osobom obdarowanym. Zanim jednak uprawniony skieruje sprawę na drogę postępowania sądowego, warto podjąć kroki zmierzające do ugodowego rozwiązania. W tym celu uprawniony powinien wysłać wezwanie do zapłaty do spadkobierców testamentowych, w którym uprawniony do zachowku domaga się wypłaty należnej mu kwoty. Wezwanie powinno być sporządzone na piśmie i zawierać uzasadnienie roszczenia. Jeśli wezwanie nie przyniesie rezultatu, uprawniony do zachowku może wnieść pozew do sądu.
 
Pozew o zachowek składa się do sądu ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Jeżeli zmarły nie miał w Polsce miejsca zwykłego pobytu lub nie można go ustalić, wówczas właściwy jest sąd, w okręgu którego znajduje się majątek spadkowy lub jego część. W zależności od wysokości zachowku – będzie to albo sąd rejonowy bądź okręgowy.
 
W pozwie należy wskazać sumę pieniężną, której domaga się uprawniony do zachowku. Ową sumę ustala się na podstawie wartości spadku lub dokonanych za życia przez spadkodawcę darowizn. W razie, gdy strony postępowania o zachowek nie zgadzają się co do wartości tych składników, konieczne będzie powołanie biegłego rzeczoznawcy majątkowego, który sporządzi potrzebny operat szacunkowy.
 
Termin przedawnienia
 
Zgodnie z przepisami, roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat. W zależności od sytuacji, data początkowa biegu terminu przedawnienia może być różna. Jeśli mamy do czynienia z dziedziczeniem na podstawie testamentu, to pięcioletni termin liczymy od dnia ogłoszenia testamentu. Jeśli natomiast zachowek jest należny w przypadku dziedziczenia ustawowego (np. jeśli spadkodawca za życia rozporządził całym swoim majątkiem i w spadku nie pozostało nic lub niemal nic), wówczas termin przedawnienia liczymy od dnia otwarcia spadku, czyli daty śmierci spadkodawcy.